“A. 2860 Sayılı Yardım Toplama Kanunu'na İlişkin Genel Açıklamalar ve İtiraz Konusu Düzenlemenin İncelenmesi
Yardım toplama; sosyal ve geleneksel yönleri ve yaygın uygulaması ile yurdumuz bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu alanda düzenleyici hükümler getiren ilk mevzuat 2 Aralık 1331 tarihli Cem'i İanat Nizamnamesi'dir. 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu'nun genel gerekçesinde; Nizammenin günün ihtiyaçlarına cevap vermekten uzaklaştığı, Nizamnamede birtakım boşluklar bulunduğu, bu sebeplerle uygulamada birçok aksaklıklar doğduğu ifade edilmiştir. Ayrıca, Cem'i İanat Nizamnamesinin yürürlüğe girmesinden bu yana geçen 70 yıla yakın zaman içerisinde toplumumuzun çok aşamalar geçirdiği ve hukuk düzeninin temelinden değiştiği de vurgulanmıştır.
Belirtilen saik ve gerekçelerle 23/06/1983 tarih ve 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu kabul edilmiş, 25/6/1983 tarih ve 18088 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Yardım Toplama Kanunu'nun "Amaç" başlıklı 1. maddesinde; Kanunun amacının; yardım toplamaya yetkili kişi ve kuruluşları ve bunların hangi amaçla yardım toplayabileceklerini belirlemek, yardımın toplanmasına, kullanılmasına ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemek olduğu ifade edilmiştir.
Kanun genel olarak incelendiğinde, yardım toplamanın izne bağlı olduğu, gerekli izinler alınmaksızın yardım toplama faaliyetinde bulunulması halinde birtakım yaptırımlar uygulanacağı anlaşılmaktadır. Yardım toplama faaliyeti için öncelikle yetkili makamlara başvuruda bulunulması gerekmektedir. Yetkili makamlarca da işin önemi, yardım toplama faaliyetine girişeceklerin yeterlikleri, yapılacak hizmetin amaca ve kamu yararına uygunluğu, yardım toplama faaliyetinin başarıya ulaşıp ulaşamayacağı ve gerekli görülen diğer konular üzerinde inceleme yapılarak başvuru neticelendirilecektir.
Yardım Toplama Kanunu'nun itiraz konusu ibarenin de yer aldığı 10. maddesinde, yardım toplama süresinin takdirinin, izin veren makama ait olduğu kurala bağlanmış, ancak bu sürenin bir yılı geçemeyeceği ifade edilmiştir. Düzenlemenin devamında haklı sebeplerin bulunması halinde verilen sürenin, izin veren makamca bir yılı geçmemek üzere uzatılabileceği öngörülmüştür.
Yardım Toplama Kanunu'nun işbu uyuşmazlık açısından önemli görülen bir diğer düzenlemesi de 25. maddesidir. Kanun'un "Kalan yardımın devri" başlıklı 25. maddesinde; "Toplanan yardımın, amacı gerçekleştirecek miktara ulaşamaması veya amacın gerçekleşmesinden sonra bir miktarının artması hallerinde; söz konusu yardımlar, izin veren makamlarca, yardım hangi amaç için toplanmış ise, o veya benzeri amacı gerçekleştirebilecek kuruluş veya kuruluşlara devrettirilir." hükmü yer almaktadır.
B. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması
Anayasa'nın "Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması" başlıklı 13. maddesinde; "Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz." hükmüne yer verilmiştir.
Belirtilen Anayasa hükmü, hak ve özgürlükleri sınırlama ve güvence rejimi bakımından temel öneme sahip olup, Anayasada yer alan bütün hak ve özgürlüklerin yasa koyucu tarafından hangi ölçütler göz önünde bulundurularak sınırlandırılabileceğini ortaya koymaktadır. Söz konusu Anayasa düzenlemesi uyarınca temel hak ve özgürlükler, özüne dokunulmadan, demokratik toplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olmaksızın Anayasa'nın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir.
İşbu uyuşmazlık açısından, temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasında göz önünde bulundurulması gereken ölçülülük ilkesinden bahsetmek gerekmektedir. Ölçülülük ilkesi elverişlilik, gereklilik ve orantılılık olmak üzere üç alt ilkeden oluşmaktadır. Elverişlilik öngörülen müdahalenin ulaşılmak istenen amacı gerçekleştirmeye elverişli olmasını, gereklilik ulaşılmak istenen amaç bakımından müdahalenin zorunlu olmasını yani aynı amaca daha hafif bir müdahale ile ulaşılmasının mümkün olmamasını, orantılılık ise bireyin hakkına yapılan müdahale ile ulaşılmak istenen amaç arasında makul bir dengenin gözetilmesi gerekliliğini ifade etmektedir.
C. Anayasa'ya Aykırılık Gerekçeleri
Anayasa'nın 2., 5., 17. ve 56. maddelerine Aykırılık Yönünden Yapılan İncelemede
Anayasa'nın "Cumhuriyetin nitelikleri" başlıklı 2. maddesinde; Türkiye Cumhuriyeti'nin, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olduğu belirtilmiş, "Devletin temel amaç ve görevleri" başlıklı 5. maddesinde; "Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır." hükmüne, "Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı" başlıklı 17. maddesinin 1. fıkrasında; "Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir." hükmüne, "Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması" başlıklı 56. maddesinde; "Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir.
Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler.
Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir.
Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir." hükmüne yer verilmiştir.
Anayasa'nın 2. maddesinde belirtilen hukuk devleti, eylem ve işlemleri hukuka uygun, insan haklarına dayanan, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, her alanda adaletli bir hukuk düzeni kurup bunu geliştirerek sürdüren, Anayasa'ya aykırı durum ve tutumlardan kaçınan, Anayasa ve hukukun üstün kurallarıyla kendini bağlı sayan, yargı denetimine açık olan devlettir. Kanunların kamu yararının sağlanması amacına yönelik olması, genel, objektif, adil kurallar içermesi ve hakkaniyet ölçütlerini gözetmesi hukuk devleti olmanın gereğidir. Bu madde de nitelikleri belirtilen sosyal hukuk devleti, insan haklarına dayanan, kişilerin huzur, refah ve mutluluk içinde yaşamalarını güvence altına alan, kişi hak ve özgürlükleriyle kamu yararı arasında adil bir denge kurabilen, çalışma hayatını geliştiren ve ekonomik önlemler alarak çalışanlarını koruyan, onların insan onuruna uygun hayat sürdürmelerini sağlayan, milli gelirin adalete uygun biçimde dağıtılması için gereken önlemleri alan, sosyal güvenlik ve sağlık hakkını yaşama geçirebilen, sosyal adaleti ve toplumsal dengeleri gözeten devlettir. Belirtilen hukuk devleti ilkesiyle, toplum yaşamında adalete ve eşitliğe uygun bir hukuk düzeninin kurulması amaçlanmaktadır.
Diğer yandan Anayasa'nın 5. maddesinde; "Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır." hükmü ile belirtilen amaçlar doğrultusunda, “sosyal hukuk devleti ilkesi” kişilerin refah ve mutluluğunun sağlanması açısından sosyal haklarının yasal koruma altına alınmasını gerektirmektedir.
Öte yandan, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı hukuk devletinin temel değeri ve en önemli insan haklarından biri olarak kabul edilmektedir. Anayasa Mahkemesi kararlarında da (AYM, E.2007/78, K.2010/120, K.T. 30/12/2010) vurgulandığı üzere, kişinin, yaşam hakkı ile maddi ve manevi varlığını koruma hakkı, birbirleriyle sıkı bağlantıları olan, devredilmez ve vazgeçilmez haklarındandır. Yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı Anayasa'nın 2., 5., 17., ve 56. maddeleri ile doğrudan, diğer bir çok maddesi ile de dolaylı olarak koruma altına alınmıştır. Yaşam ve vücut bütünlüğü üzerindeki temel hak, devletlere pozitif ve negatif yükümlülük yükleyen haklardandır. Anayasa’nın 17. maddesinin amacı esas olarak, bireylerin maddi ve manevi varlığına karşı devlet tarafından yapılabilecek keyfî müdahalelerin önlenmesidir.
Yaşam hakkının ayrıca, Anayasa'nın 56. maddesinde koruma altına alınan sağlık hakkıyla da doğrudan ilişkisi bulunmaktadır. Anayasa'da sosyal bir hak olarak düzenlenen sağlık hakkının, toplumun ve bireylerin sağlık yönünden güvenliğinin sağlanmasını ifade ettiği, bu niteliğinden ötürü sağlık hakkının, günümüzde sosyal devlet ilkesinin bir unsuru olarak kabul edildiği, sağlık hizmetinin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılacak düzenlemelerin ve bu doğrultuda tesis edilecek işlemlerin, Anayasa'da belirlenen temel ilkelere uygun olmasının zorunlu olduğu, bu kapsamda, Devletin, sağlık hizmetlerini yerine getirirken Anayasa ile en önemli sosyal haklardan biri olarak belirlenen ve doğrudan insan yaşamını ilgilendiren sağlık hakkına ulaşılmasına ve bu haktan en iyi biçimde yararlanılmasına engel oluşturacak biçimde ve sağlık hakkının özünün zedelenmesine yol açabilecek uygulamalara neden olmaması gerektiği izahtan varestedir.
Uyuşmazlıkta, davacı küçüğün SMA Tip-1 (Kalıtsal Spinal Musküer Atrofi Tip-1) hastası olduğu ve hastalığın "Zolgensma" isimli ilaçla tedavi edilebildiği, ancak bu ilacın Sağlık Bakanlığı tarafından onaylanmadığı ve bu tedavinin maliyetinin çok yüksek olduğundan bahisle tedavi maliyetinin karşılanması amacıyla daha önce izin verilen yardım kampanyasının uzatılması için yapılan başvurunun 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu'nun 10. maddesinin 1. fıkrasının 3. cümlesinde yer alan "bir yılı geçmemek üzere" ibaresi nedeniyle reddedildiği anlaşılmaktadır.
Yardım toplama faaliyetine ilişkin süre kıstası konulması kanun koyucunun takdir yetkisi içerisindedir. Yardım toplamanın belli bir süreye bağlanmasının gerekli olduğu da bir gerçektir. Çünkü, sınırsız ve devamlılık arz edecek bir yardım toplama faaliyetinin yardım amacından çıkacağı, sürekli bir gelir elde etme yöntemine dönüşeceği, bu şekilde yardım amacıyla elde edilen maddi varlıkların suistimal edilebileceği açıktır.
Belirtildiği üzere, Yardım Toplama Kanunu uyarınca yardım toplama faaliyetlerine bir yılı geçmemek üzere izin verilebilecektir. Bunun birlikte, bir yıllık süreden sonra da yardım toplama faaliyetinin uzatılabilmesine imkan tanınmıştır. Bunun için kanun koyucu "haklı bir sebep" kıstasına yer vermiştir. Haklı bir sebep bulunması halinde yardım toplama izninin süresi uzatılabilecektir. Ancak uzatma süresinin her halükarda bir yılı geçemeyeceği şeklinde sınırlayıcı bir düzenleme daha getirilmiştir. Bazı durumlarda yardım toplama faaliyeti ile istenilen amaca ilk başta verilen yardım toplama izni süresi ve uzatma süresi de dahil olmak üzere maksimum iki yıllık sürede ulaşılabilmesi mümkün değildir. Yine uzatma süresinin belirlenmesine ilişkin getirilen azami sürede, yardım toplama faaliyetinin içeriğine, faaliyetle ulaşılmak istenen amaca ilişkin herhangi bir değerlendirme imkanı getirilmediği, her hal ve durumda en fazla bir yıllık uzatma süresinin öngörüldüğü, uzatma süresinin ulaşılmak istenen amaca gerçekleştirmeye yeterli olup olmadığına ilişkin bir değerlendirme yapma imkanı getirilmediği anlaşılmaktadır. Özellikle, yardım toplama faaliyeti ile amaca ulaşmaya çok yaklaşılan durumlarda söz konusu mevzuat hükmü nedeniyle yardım toplama faaliyetine son verilmesi hakkaniyetle bağdaşmayacağı açıktır.
İş bu uyuşmazlık bakımından da yardım toplamaya ilişkin uzatma süresi amaca ulaşmak için yeterli olmadığı görülmektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere, belli bazı durumlarda örneğin 100.000,00-TL toplanması öngörülen bir yardımın iki yıllık süre içerisinde yaklaşık %90'ı toplandıktan sonra salt süre sınırı bulunduğundan yardım toplama faaliyetine devam edilmemesi hakkaniyetle bağdaşmayacağı da açıktır. Ayrıca, siviltoplum.gov.tr adresinde bulunan "Yardım Toplama Kanunu Mevzuat Taslağı" isimli bir metinde de Kanun'un 10. maddesinde yer alan bir yıllık sürelerin iki yıl olarak değiştirilmesinin öngörüldüğü de anlaşılmaktadır.
Yapılan açıklamalar çerçevesinde, 25/6/1983 tarih ve 18088 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 23/6/1983 tarih ve 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu'nun 10. maddesinin 1. fıkrasının 3. cümlesinde yer alan "bir yılı geçmemek üzere" ibaresinin ulaşılmak istenen amacı gerçekleştirmeye elverişli olmadığı, yardım toplama faaliyetine yapılan müdahale ile ulaşılmak istenen amaç arasında makul bir dengenin bulunmadığı, dolayısıyla Anayasa'nın 13. maddesinde belirtilen ölçülülük ilkesiyle bağdaşmadığından, Anayasa'nın 2., 5., 17. ve 56. maddelerine aykırı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
2. Mülkiyet Hakkı Yönünden Yapılan İncelemede
"Mülkiyet hakkı" başlıklı 35. maddesinde; "Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.
Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.
Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz." hükmüne yer verilmiştir.
Davacıların, yardım toplama izni kapsamında toplamış oldukları yardım neticesinde elde edecekleri parasal tutarla çocuklarının tedavisinde kullanılmak üzere belirtilen ilaca ulaşımlarının sağlanacağı, bu bakımdan yardım toplama neticesinde elde edilen tutarlarının davacılar açısından şahsi bir hak ve ekonomik bir mal varlığı değeri ifade ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla dava konusu olayın koşulları altında yardım toplama faaliyetinin davacılar yönünden Anayasa'nın 35. maddesi anlamında mülkiyet hakkı kapsamında mülk teşkil ettiği açıktır.
Anayasa'nın 13. ve 35. maddeleri uyarınca mülkiyet hakkı ancak kamu yararı amacıyla sınırlandırılabilmektedir. Kamu yararı kavramı, mülkiyet hakkının kamu yararının gerektirdiği durumlarda sınırlandırılması imkânı vermekle, bir sınırlandırma amacı olmasının yanı sıra mülkiyet hakkının kamu yararı amacı dışında sınırlanamayacağını öngörerek ve bu anlamda bir sınırlama sınırı oluşturarak mülkiyet hakkını etkin bir şekilde korumaktadır.
Yukarıda da ifade edildiği üzere sınırsız ve devamlılık arz edecek bir yardım toplama faaliyetinin yardım amacından çıkacağı, sürekli bir gelir elde etme yöntemine dönüşeceği, bu şekilde yardım amacıyla elde edilen maddi varlıkların suistimal edilebileceği, yardım toplama faaliyetinin belli bir süreye bağlanmasında kamu yararı bulunduğu, ancak yardım toplama faaliyetinin uzatılmasında öngörülen sürenin ölçülü olması, yardım toplama faaliyetiyle ulaşılmak istenilen amacı gerçekleştirmeye elverişli olması gerekmektedir.
Ölçülülük ve elverişlilik açısından Yardım Toplama Kanunu'nun 25. maddesinden de bahsedilmesi gerekmektedir. Yardım Toplama Kanunu'nun "Kalan yardımın devri" başlıklı 25. maddesinde; "Toplanan yardımın, amacı gerçekleştirecek miktara ulaşamaması veya amacın gerçekleşmesinden sonra bir miktarının artması hallerinde; söz konusu yardımlar, izin veren makamlarca, yardım hangi amaç için toplanmış ise, o veya benzeri amacı gerçekleştirebilecek kuruluş veya kuruluşlara devrettirilir." hükmü yer almaktadır. Uyuşmazlıkta, davacıların yardım toplama faaliyetinin uzatılması için yapmış olduğu başvurunun reddi nedeniyle amaçlarını gerçekleştirmeleri için gerekli olan miktara ulaşamadıkları, dolayısıyla şu ana kadar elde edilen miktarın davacı küçüğün tedavisinde kullanabilmesi imkanı bulunmadığı anlaşılmaktadır. Oysa ki, süre uzatımına ilişkin getirilen söz konusu sınırlamanın makul bir süre olarak öngörülmüş olması halinde yardım toplama faaliyeti ile amaca ulaşabilmesi mümkün olacaktı. Dolayısıyla davacılar açısından daha az bir külfet gerektiren bir alternatif bulunduğu, ancak bu alternatifin ölçülülük ilkesiyle bağdaşmayan bir düzenleme nedeniyle kullanılamadığı görülmektedir.
Yukarıda yapılan açıklamalar çerçevesinde yardım toplama faaliyetinin uzatılmasında süreye ilişkin getirilen mutlak sınırlama nedeniyle davacıların yardım toplama faaliyeti sırasında elde edilen yardım miktarlarının başka kuruluşlara devrettirileceği anlaşılmaktadır. Oysa ki, süre uzatımına ilişkin getirilen söz konusu sınırlamanın makul bir süre olarak öngörülmüş olması halinde yardım toplama faaliyeti ile amaca ulaşabilmesi mümkün kılınabilecektir. Bu durum elbette ki ihtimal dahilindedir. Ancak mevcut sınırlama amaca ulaşmak için yeterli değildir. Düzenleme ile ulaşılmak istenen amaca daha hafif bir müdahale ile ulaşılması mümkün iken bazı durumlarda amaca ulaşılmasını önemli derece zorlaştırmakta, davacılara orantısız bir külfet getirilmekte ve hatta amaca ulaşılmasını bazı durumlarda imkansız kılmaktadır. Dolayısıyla mülkiyet hakkı kapsamında yapılan değerlendirmede de düzenlemenin ölçülülük ilkesiyle bağdaşmadığı, dolayısıyla düzenlemenin Anayasa'nın 35. maddesine aykırı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
V-SONUÇ
Açıklanan nedenlerle,
1. Bakılmakta olan davada uygulanması gereken 25/6/1983 tarih ve 18088 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 23/6/1983 tarih ve 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu'nun 10. maddesinin 1. fıkrasının 3. cümlesinde yer alan "bir yılı geçmemek üzere" ibaresinin Anayasa'nın 2., 5., 17., 35. ve 56. maddelerine aykırı olduğu sonucuna ulaşıldığından, söz konusu düzenlemenin iptali istemiyle Anayasa'nın 152. ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun'un 40. maddeleri uyarınca Anayasa Mahkemesi'ne itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesi'ne başvurulmasına,
2. 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunun 40. maddesi uyarınca;
a) İş bu başvuru kararının aslı ile tutanağın ve dava dosyasında yer alan evrakın onaylı birer örneğinin oluşturulacak dizi listesine bağlanılarak bir dosya halinde Anayasa Mahkemesi'ne gönderilmesine,
b) Başvuru dosyasının Anayasa Mahkemesi'ne tebliğinden itibaren beş ay beklenilmesine, bu süre içinde karar verilmezse iş bu davanın yürürlükteki hükümlere göre (Anayasa Mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse Anayasa Mahkemesi hükmüne uyulması koşulu ile) sonuçlandırılmasına,
3. İş bu kararın birer örneğinin taraflara tebliğine, 07/11/2023 tarihinde oy birliğiyle karar verildi.”
ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
Esas Sayısı : 2023/181
Karar Sayısı : 2024/128
Karar Tarihi : 27/6/2024
R.G.Tarih-Sayı : 9/12/2024-32747
İTİRAZ YOLUNA BAŞVURAN: Adana 2. İdare Mahkemesi
İTİRAZIN KONUSU: 23/6/1983 tarihli ve 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu’nun 10. maddesinin birinci fıkrasının üçüncü cümlesinde yer alan “…bir yılı geçmemek üzere...” ibaresinin iptaline karar verilmesi talebidir.
OLAY: Sağlık Bakanlığı onayı bulunmayan ilacın temini için başlatılan yardım kampanyasının süresinin uzatılması talebinin reddi üzerine açılan davada itiraz konusu kuralın Anayasa’ya aykırı olduğu kanısına varan Mahkeme, iptali için başvurmuştur.
I. İPTALİ İSTENEN KANUN HÜKMÜ
Kanun’un itiraz konusu kuralın da yer aldığı 10. maddesi şöyledir:
“Süre:
Madde 10 – Yardım toplama süresinin takdiri, izin veren makama aittir. Bu süre bir yılı geçemez. Ancak, haklı sebeplerin bulunması halinde verilen süre, izin veren makamca bir yılı geçmemek üzere uzatılabilir.”
II. İLK İNCELEME
1. Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü hükümleri uyarınca Zühtü ARSLAN, Hasan Tahsin GÖKCAN, Kadir ÖZKAYA, Engin YILDIRIM, Muammer TOPAL, M. Emin KUZ, Rıdvan GÜLEÇ, Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Yıldız SEFERİNOĞLU, Selahaddin MENTEŞ, Basri BAĞCI, İrfan FİDAN, Kenan YAŞAR ve Muhterem İNCE’nin katılımlarıyla 6/12/2023 tarihinde yapılan ilk inceleme toplantısında dosyada eksiklik bulunmadığından işin esasının incelenmesine OYBİRLİĞİYLE karar verilmiştir.
III. ESASIN İNCELENMESİ
2. Başvuru kararı ve ekleri, Raportör Hilal YAZICI tarafından hazırlanan işin esasına ilişkin rapor, itiraz konusu kanun hükmü, dayanılan Anayasa kuralları ve bunların gerekçeleri ile diğer yasama belgeleri okunup incelendikten sonra gereği görüşülüp düşünüldü:
A. Genel Açıklama
3. 2860 sayılı Kanun, yardım toplamaya yetkili kişi ve kuruluşların, amaçlarına ve kamu yararına uygun olarak gerçekleştirecekleri yardım toplama faaliyetlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemektedir. Anılan Kanun’un kapsamını belirleyen 2. maddesi, Türk Silahlı Kuvvetlerinin kendi bünyesi içindeki yardım toplama faaliyetleri ile dernekler, sendikalar ve bunların üst kuruluşlarına, spor kulüplerine, mesleki kuruluşlara ve bağış kabulüne yetkili vakıflara kendi statülerine göre üyeleri ve diğer kişiler tarafından yapılacak bağış ve yardımlarla bunların öz kaynaklarından sağlayacakları gelirleri Kanun’un kapsamı dışında tutmuştur.
4. Kanun’un 3. maddesinde, yardımın hangi nedenlere dayanılarak ve kimler tarafından toplanabileceği düzenlenmiştir. Buna göre kamu yararına uygun olarak amaçlarını gerçekleştirmek, muhtaç kişilere yardım sağlamak ve kamu hizmetlerinden bir veya birkaçını gerçekleştirmek veya destek olmak üzere gerçek kişiler, dernekler, kurumlar, vakıflar, spor kulüpleri, gazete ve dergiler yardım toplayabilir.
5. Kanun’un 6. maddesinde yardım toplama faaliyeti bakımından yetkili sayılabilmek için izin şartı getirilmiştir. Bu kapsamda gerçek kişiler bakımından herhangi bir istisna öngörülmeksizin izin alma zorunluluğu getirilirken, kurum ve kuruluşların hangilerinin izin aranmaksızın yardım toplayabileceğini belirleme yetkisi Cumhurbaşkanına verilmiştir. Yardım toplama faaliyetinin izin almadan gerçekleştirilmesi hâlinde ise 29. madde uyarınca idari ve cezai bakımdan bazı yaptırımların uygulanması öngörülmüştür.
6. Kanun, izin verecek makamları ve iznin hangi ölçütler çerçevesinde yapılacak değerlendirmeyle verileceğini 7. ve 8. maddelerde düzenlemiştir.
7. Buna göre; yardım toplama faaliyeti bir ilin birden fazla ilçesini kapsıyorsa o ilin valisinden, bir ilçenin sınırları içinde ise o ilçenin kaymakamından izin alınır. Yardım toplama faaliyeti birden fazla ili kapsıyorsa yardım toplama faaliyetine girişecek gerçek veya tüzel kişilerin yerleşim yerinin bulunduğu ilin valisinden izin alınır ve izni veren valilik tarafından ilgili valiliklere ve İçişleri Bakanlığına bilgi verilir. Yardım toplama faaliyetleriyle ilgili işlemler dernekler birimlerince yürütülür.
8. Yetkili makamlar; işin önemi, yardım toplama faaliyetine girişeceklerin yeterliliği, yapılacak hizmetin amaca ve kamu yararına uygunluğu, yardım toplama faaliyetinin başarıya ulaşıp ulaşamayacağı ve gerekli görülen diğer konular üzerinde inceleme yapmakla yükümlü kılınmıştır. Yapılacak inceleme neticesinde gerekli şartların sağlanmadığı kanaatine yetkili makamlarca varılmışsa izin verilmemesi mümkündür. Bu durumda -karar genel hükümlere göre yargı denetimine tabi olmakla birlikte- yardım toplama faaliyeti gerçekleştirilemez.
9. Kanun koyucu, yardım toplama faaliyetinin kamusal yönünü gözeterek, yardım toplamanın usulünü, yardım toplayanların yükümlülüklerini ve sorumluluklarını, yardım toplama faaliyetinin denetimiyle ilgili hususları, kesin hesabın çıkarılmasını, yardım toplama faaliyetine ilişkin denetim raporlarının hazırlanmasına ilişkin ayrıntıları, denetçilerin ücretlerine ilişkin hususları, yardım toplama faaliyetinin giderlerinin nasıl karşılanacağını, kalan ve belirlenen miktarlara süresinde ulaşamayan yardımların devrine ilişkin hususları ayrıntılı olarak düzenlemiştir.
10. 28. maddeyle de Kanun kapsamında toplanan yardıma devlet malı niteliği atfedilmiş, yardım toplama faaliyetinden elde edilen mal ve paraları zimmetine geçiren kişinin, kamu görevlisi olup olmadığına bakılmaksızın, 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun zimmet suçuna ilişkin hükümlerine göre cezalandırılacağı hüküm altına alınmıştır.
11. Toplanan yardımın devri 25. maddede düzenlenmiştir. Bu kapsamda toplanan yardımın, amacı gerçekleştirecek miktara ulaşamaması veya amacın gerçekleşmesinden sonra bir miktarının artması hâllerinde; söz konusu yardımlar, izin veren makamlarca, hangi amaç için toplanmış ise o veya benzeri amacı gerçekleştirebilecek kuruluş veya kuruluşlara devrettirilir.
B. Anlam ve Kapsam
12. 2860 sayılı Kanun, yardım toplama faaliyetini belirli sürelerle sınırlandırmıştır. Yardım toplama faaliyetinin süresine ilişkin usul ve esaslar anılan Kanun’un 10. maddesinde düzenlenmiştir.
13. Söz konusu maddenin birinci fıkrasının birinci cümlesinde yardım toplamaya izin veren merciinin, yardım toplama faaliyetinin ne kadar süreceğine takdiren karar verebileceği belirtildikten sonra ikinci cümlesinde bu sürenin bir yılı geçemeyeceği hüküm altına alınmıştır. Anılan fıkranın üçüncü cümlesinde ise haklı sebeplerin bulunması hâlinde verilen sürenin izin veren makamca bir yılı geçmemek üzere uzatılabileceği öngörülmüştür. Söz konusu cümlede yer alan “…bir yılı geçmemek üzere...” ibaresi itiraz konusu kuralı oluşturmaktadır. Buna göre bir yıllık yardım toplama süresi haklı sebeplerin varlığı hâlinde yetkili makamlarca uzatılabilecektir. Ancak bu süre kural uyarınca bir yılı geçemeyecektir.
14. Dolayısıyla kuralla, yardım toplama faaliyeti kapsamında, yardım talep edenin bu talebini kamuoyu karşısında dile getirebileceği ve ilgililerin bu talebe karşılık verebileceği azami zaman dilimi belirlenmiş, yetkili makamlarca verilen sürenin ancak bir yıla kadar uzatılabileceği hüküm altına alınmıştır.
C. İtirazın Gerekçesi
15. Başvuru kararında özetle; itiraz konusu kuralın öngördüğü süre sınırının yaşam hakkı ile maddi ve manevi varlığın korunması ve geliştirilmesi hakkı kapsamında devlete yüklenen yükümlülüklerle bağdaşmadığı, ölçülü olmadığı, ayrıca hedeflenen yardım miktarına, yardım toplama süresi içinde ulaşılamadığı durumda toplanan miktarın da devrinin söz konusu olması nedeniyle mülkiyet hakkının da ihlal edildiği belirtilerek kuralın Anayasa’nın 2., 5., 17., 35. ve 56. maddelerine aykırı olduğu ileri sürülmüştür.
Ç. Anayasa’ya Aykırılık Sorunu
16. Anayasa’nın 2. maddesinde belirtilen hukuk devleti; eylem ve işlemleri hukuka uygun, insan haklarına saygılı, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, her alanda adil bir hukuk düzeni kurup bunu geliştirerek sürdüren, hukuki güvenliği sağlayan, Anayasa’ya aykırı durum ve tutumlardan kaçınan, hukuk kurallarıyla kendini bağlı sayan ve yargı denetimine açık olan devlettir.
17. Hukuk devleti ilkesi gereğince kanunların kamu yararı amacını gerçekleştirmek amacıyla yapılması gerekir. Anayasa Mahkemesince kamu yararı konusunda yapılacak inceleme, kanunun kamu yararı amacıyla yapılıp yapılmadığının araştırılmasıyla sınırlıdır. Anayasa’nın çeşitli hükümlerinde yer alan kamu yararı kavramının Anayasa’da bir tanımı yapılmamıştır. Ancak Anayasa Mahkemesinin kararlarında da belirtildiği gibi kamu yararı; bireysel, özel çıkarlardan ayrı ve bunlara üstün olan toplumsal yarardır. Kamu yararı düşüncesi olmaksızın yalnız özel çıkarlar için veya sadece belli kişilerin yararına kanun hükmü konulamaz. Böyle bir durumun açık bir biçimde ve kesin olarak saptanması hâlinde söz konusu kanun hükmü Anayasa’nın 2. maddesine aykırı düşer. Açıklanan istisnai hâl dışında bir kanun hükmünün gereksinimlere uygun olup olmadığı, hangi araç ve yöntemlerle kamu yararının sağlanabileceği kanun koyucunun takdirinde olduğundan bu kapsamda kamu yararı değerlendirmesi yapmak anayasa yargısıyla bağdaşmaz (AYM, E.2018/99, K.2021/14, 3/3/2021, § 102; E.2018/138, K.2019/94, 24/12/2019, § 7).
18. 2860 sayılı Kanun, toplumsal hayatta karşılığı olan ve yaygın bir şekilde uygulama alanı bulan yardım toplama faaliyetini yasal bir zemine kavuşturmuştur. Bu kapsamda anılan Kanun’la hem ihtiyacı olan kişilere yardım etmek hem de kamu hizmetlerinden bir kısmını gerçekleştirmek veya onlara yardımcı olmak amacıyla yardım toplamak, hukuk sistemince tanınmış ve ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.
19. Bireysel ve toplumsal anlamda önem taşıdığı açık olan yardım toplama faaliyetinin bir süreyle sınırlandırılmasında ise kamu yararının bulunmadığı söylenemez. Zira süre yönünden bir sınır getirilmediği takdirde kamu yararını veya kamu düzenini olumsuz şekilde etkileyecek sonuçların doğması muhtemeldir. Nitekim kanun koyucu, takdir yetkisi kapsamında olan bu hususu, etkin bir denetimin sağlanması bakımından yaratabileceği zorlukları gerekçe göstererek belirli bir süreye tabi kılmıştır. Bu bağlamda yardım toplama faaliyetinin sürekli bir gelir elde etme yöntemine dönüşebilecek olması, yardımın amacını aşması ve söz konusu faaliyetin denetiminin zorlaşabileceği gözetildiğinde yardım toplama faaliyetinin uzatılması konusunda kuralla azami bir sürenin öngörülmesinde kamu yararının gözetildiği anlaşılmaktadır.
20. Hukuk devletinin en önemli ilkelerinden biri de ölçülülük ilkesidir. Kanun koyucu, düzenlemeler yaparken ölçülülük ilkesiyle bağlıdır. Bu ilke ise elverişlilik, gereklilik ve orantılılık olmak üzere üç alt ilkeden oluşmaktadır. Elverişlilik başvurulan önlemin ulaşılmak istenen amaç için elverişli olmasını, gereklilik başvurulan önlemin ulaşılmak istenen amaç bakımından gerekli olmasını ve orantılılık ise başvurulan önlem ve ulaşılmak istenen amaç arasında olması gereken ölçüyü ifade etmektedir (AYM, E.2020/60, K.2020/54, 1/10/2020, § 71).
21. Yardım toplama faaliyetini belirli bir süreyle sınırlamanın, anılan amaçlara ulaşma bakımından elverişli bir yöntem olmadığı söylenemez. Yardım toplama süresinin uzaması hâlinde, kamu makamlarının denetim ve gözetime ilişkin yükümlülüklerinin de uzaması söz konusu olabileceğinden yardım toplama faaliyetinin belirli sürelere tabi kılınmasının kamu düzeni ve güvenliği açısından gerekli olduğu da açıktır.
22. Bununla birlikte kuralın orantılı olup olmadığının da irdelenmesi gerekir. Kanun’da sayılan amaçlar doğrultusunda ve kamu yararı da gözetilerek toplanan yardımların, kişilerin maddi ve manevi varlığının korunması ve geliştirilmesi hakkı, yaşam hakkı, eğitim hakkı, sağlık hakkı, çevrenin korunması, hayvanların korunması gibi, adına yardım toplananlar bakımından pek çok hak ve özgürlüğü ilgilendirmesi mümkündür. Bu nedenle temel hak ve özgürlüklere ve kamu gücü tarafından yerine getirilen hizmetlere temas eden yönleri bulunan yardım toplama faaliyeti bakımından öyle istisnai ve özel durumlar söz konusu olabilir ki bu özel durumların karşılanması ancak yardım toplama süresinin uzatılabilir olmasıyla mümkün olur. Ancak yardım toplama süresi doğrudan kanun tarafından belirli ve kesin bir zaman dilimiyle sınırlandırıldığı durumlarda, yardımın hedeflenen miktara ulaşamaması nedeniyle hiçbir sonuç doğurmaması da söz konusu olabilir.
23. Kanun, bu tür durumlarda sürenin tekrar uzatılmasını açık biçimde yasakladığı gibi elde edilen yardım miktarına ek kaynak sağlayacak yeni bir başvuru yapabilmesine de imkân vermemektedir. Nitekim Kanun’un 25. maddesi, toplanan yardımın amacı gerçekleştirecek miktara ulaşmaması hâlinde yardım toplamaya izin veren makamca, yardım hangi amaç için toplanmış ise o veya benzeri amacı gerçekleştirebilecek kuruluş veya kuruluşlara devrettirileceğini hüküm altına almaktadır. Böylece Kanun’un, hedeflenen yardımın belirlenen sürede toplanamaması hâlinde, toplanan yardıma eklenmesi amacıyla yeni bir yardım başvurusu yapmayı da mümkün kılmadığı anlaşılmaktadır.
24. Dolayısıyla yardım toplama faaliyetine kategorik olarak azami süre sınırı getiren, durumun önemine göre uzatılacak sürenin belirlenmesinde yetkili mercilere takdir yetkisi tanımayan kuralın, pek çok hak ve özgürlük bakımından doğması muhtemel sonuçlar gözetildiğinde, ulaşılmak istenen amaç bakımından orantılı olmayan bir sınırlama öngördüğü, bu yönüyle hukuk devleti ilkesine aykırı olduğu sonucuna varılmıştır.
25. Açıklanan nedenlerle kural Anayasa’nın 2. maddesine aykırıdır. İptali gerekir.
Kuralın Anayasa’nın 5., 17. ve 56 maddelerine de aykırı olduğu ileri sürülmüş ise de yukarıda ulaşılan sonuç gözetildiğinde Anayasa’nın 5., 17. ve 56. maddeleri yönünden ayrıca bir inceleme yapılmasına gerek görülmemiştir.
Kuralın Anayasa’nın 35. maddesiyle ilgisi görülmemiştir.
IV. HÜKÜM
23/6/1983 tarihli ve 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu’nun 10. maddesinin birinci fıkrasının üçüncü cümlesinde yer alan “…bir yılı geçmemek üzere...” ibaresinin Anayasa’ya aykırı olduğuna ve İPTALİNE 27/6/2024 tarihinde OYBİRLİĞİYLE karar verildi.
Başkan
Kadir ÖZKAYA
Başkanvekili
Hasan Tahsin GÖKCAN
Basri BAĞCI
Üye
Engin YILDIRIM
Rıdvan GÜLEÇ
Recai AKYEL
Yusuf Şevki HAKYEMEZ
Yıldız SEFERİNOĞLU
Selahaddin MENTEŞ
Kenan YAŞAR
Muhterem İNCE
Yılmaz AKÇİL
Ömer ÇINAR